Nitqin aydın və ifadəli olması həyatın bütün sahələrində – təhsil, iş və gündəlik ünsiyyətdə – uğurun əsas şərtlərindən biridir. Diksiya dərsi nitqin daha aydın, düzgün və başa düşülən şəkildə ifadə olunmasına yönəlmiş xüsusi məşqlər toplusudur. Diksiya üzərində işləmək insanın sözləri dəqiq və inamla tələffüz etməsinə, qarşı tərəfdə müsbət və peşəkar təəssürat yaratmasına kömək edir.
Məsələn, bir müəllim sinif qarşısında danışarkən sözləri aydın və səlis şəkildə ifadə edərsə, şagirdlər onu daha rahat anlayar və diqqətlə dinləyər. Eyni zamanda, aydın danışıq insanı daha inandırıcı və etibarlı göstərir.
Artikulyasiya və diksiya: fərqlər nədən ibarətdir?
Diksiya ilə artikulyasiya anlayışları bir-birindən fərqlənir. Artikulyasiya səsin çıxarılmasında dil, dodaq və digər nitq orqanlarının düzgün hərəkətini ifadə edir. Bu, hər bir səsin düzgün və dəqiq şəkildə tələffüz olunmasına xidmət edir. Diksiya isə daha geniş anlayış olub, danışıq üslubu, söz seçimi və tələffüzün ümumi keyfiyyəti ilə əlaqədardır. Yaxşı diksiya dedikdə, sözlərin son səslərinə qədər dəqiq və aydın şəkildə tələffüz olunması nəzərdə tutulur.
Diksiya təliminin əsas komponentləri
1. Nəfəs və səs məşqləri
Diksiyanın əsası düzgün nəfəs alma texnikasıdır. Bu sahədə ən effektiv üsullardan biri diafraqmatik (qarın) nəfəsdir. Bu tip nəfəs səsin daha güclü və davamlı çıxmasına şərait yaradır. Məşqlərdən biri belədir: dərin nəfəs alıb, yavaş-yavaş “hmm” səsini vermək. Bu, boğaz əzələlərini boşaldır və səsin axıcılığını təmin edir.
Başqa bir məşq isə “əjdaha nəfəsi” (dragon’s breath) adlanır: ayaqüstə dayanıb dərin nəfəs alın, sonra “haa!” səsi ilə nəfəsi sürətlə verin. Bu, səsin emosional gücünü artırır və bədənin nitqə hazır olmasına yardım edir.
2. Dodaq və dil əzələlərinin çalışdırılması
Nitqin aydın olması üçün dodaq və dil əzələlərinin çevikliyi vacibdir. Məşqlərə misal olaraq:
Dodaqları bir-birinə sıxıb “pə-pə-pə” demək, Dili yuxarı-aşağı, sağa-sola hərəkət etdirmək, “A-a-a, e-e-e, o-o-o” kimi açıq saitlərin tələffüzünü təkrar etmək olar.
Bu məşqlər əzələləri gücləndirir və nitqin mexaniki keyfiyyətini artırır.
3. Sürətli tələffüz məşqləri (tongue twisters)
Çətin tələffüz olunan söz və ifadələri təkrarlamaq artikulyasiya orqanlarını çalışdırır. Məşhur nümunələr:
“Qırmızı papaq parlaq papaqdır.” “Cəfəng cümlələr cəldcə cəngəllikdə səslənir.”
Bu cür ifadələri əvvəlcə yavaş, sonra isə getdikcə daha sürətli şəkildə demək tövsiyə olunur. Məşq zamanı səhvlərə yol verilərsə, temp yenidən aşağı salınmalıdır.
4. Vibrasiya məşqləri (lip trill və tongue trill)
Dodaqları azca bir-birinə sıxaraq nəfəs verərkən onların titrəməsinə şərait yaratmaq (lip trill) səsin bərabər və elastik çıxmasına kömək edir. Dilin ucunu titrətmək (tongue trill) isə dil əzələlərinin gücləndirilməsi üçün faydalıdır.
5. Samit və saitlərə fokuslanma
Müxtəlif səslərin düzgün tələffüzü üçün onları ayrı-ayrılıqda işləmək lazımdır. Məsələn:
“a” səsini uzadaraq “qara, bara, mara” kimi sözlərdə məşq edin. “d” səsini vurğulamaq üçün “dal, dad, dada” kimi ifadələrdən istifadə edin.
Bu cür məşqlər səs fərqlərini hiss etməyə və sözləri daha aydın deməyə kömək edir.
6. Şəxsi məşq cümlələri
Xüsusilə çətinlik çəkdiyiniz səslər və ya sözlər üçün fərdi məşq cümlələri qurun. Məsələn:
“Qəribə qarğa qırmızı qapı qarşısında qaldı.”
Bundan əlavə, məşqlər zamanı qələm texnikasından istifadə etmək olar. Qələmi dişlərin arasına yerləşdirərək cümlələri deməyə çalışmaq əzələlərin daha effektiv işləməsini təmin edir.
7. Öz səsinizi qeyd edin
Telefon və ya diktofon vasitəsilə danışığınızı yazıb dinləmək zəif və güclü tərəflərinizi görmək baxımından çox faydalıdır. Öz danışığınıza qulaq asaraq:
Harada qeyri-dəqiqlik etdiyinizi, Sözləri udduğunuz və ya təhrif etdiyiniz yerləri, Sürətli və ya ləng danışıq anlarını müəyyən edə bilərsiniz.
Bu da diksiyanızı təkmilləşdirmək üçün əlavə imkanlar yaradır.
Diksiyanızın analizi üçün bizə də müraciət edə bilərsiniz: Diksiya analizi
Məşq qrafiki: gündəlik tətbiq
Diksiyanın yaxşılaşması üçün gündəlik 10–15 dəqiqə məşq kifayət edir. Məsələn:
Səhər güzgü qarşısında dodaq və dil məşqləri edin, Günün ortasında nəfəs və vibrasiya məşqləri təkrarlayın, Axşam isə sürətli tələffüz cümlələri ilə məşğul olun.
Bu vərdiş zamanla nitqinizin daha aydın, axıcı və ifadəli olmasına səbəb olacaq.
Real nümunə
Tələbə Nihad ibtidai sinifdə utancaq və qeyri-aydın danışırdı. Gündəlik nəfəs və “hmm” məşqləri nəticəsində onun nitqi açıldı, səsi gücləndi və danışığı inamlı oldu. İndi o, sinif yoldaşları qarşısında sərbəst çıxış edir.
Nəticə
Diksiya üzərində çalışmaq yalnız aktyor və aparıcılar üçün deyil, hər bir insan üçün vacib bacarıqdır. Aydın və səlis danışıq qarşı tərəfdə müsbət təsir yaradır, fikirlərinizin düzgün başa düşülməsini təmin edir və sizə özünüzəinam qazandırır. Daimi məşqlərlə siz də nitqinizi təkmilləşdirə, daha inandırıcı və uğurlu ola bilərsiniz
